Бүгінгі таңда еліміздің сот жүйесі ашықтық, әділдік және тиімділік қағидаттарына негізделіп дамып келеді. Соның ішінде әкімшілік істер бойынша аумақтан тыс соттылық қағидаты — әділ сот төрелігін жүзеге асыруда маңызды жаңашылдықтың бірі. Бұл қағидаттың басты мақсаты – мемлекеттік органдар мен азаматтар арасындағы дауларды барынша бейтарап және әділ шешуге мүмкіндік беру.
Қазақстан Республикасында 2021 жылы әкімшілік әділет жүйесінің енгізілуі — сот реформасындағы тарихи кезең болды. Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекстің қабылдануы азаматтар мен мемлекет арасындағы құқықтық қатынастарды жаңа деңгейге көтерді. Осы кодекстің маңызды жаңалығының бірі — аумақтан тыс соттылық қағидатын енгізу еді
Аталған қағидаттың мәні — азамат пен мемлекеттік орган арасындағы даулар сол органның орналасқан жерінде емес, басқа аумақтың сотында қаралуы. Мәселен, азамат Шымкент қаласында тұрып, министрлікке немесе республикалық маңызы бар мемлекеттік органға қатысты шағым түсірсе, оның ісін өзге өңірдің — мысалы, Түркістан, Қызылорда немесе Алматы облысының соты қарай алады.
Бұл жүйе — соттың тәуелсіздігін күшейтудің, бейтараптық пен әділдікті қамтамасыз етудің нақты көрінісі. Себебі, тараптардың бірінің аумағында іс қаралмауы сотқа қысым немесе ықпал ету мүмкіндігін азайтады. Сонымен қатар, бұл азаматтардың әділ шешімге деген сенімін арттырады, ал судья үшін шешім шығару кезінде кәсіби бейтараптықты сақтауға қолайлы жағдай тудырады.
Аумақтан тыс соттылық қағидаты — цифрлық технологиялармен тікелей байланысты. Бүгінде сот процесінің басым бөлігі «Төрелік», «Сот кабинеті», бейнебайланыс жүйелері арқылы онлайн форматта өтуде. Мұндай жағдай істерді кез келген аймақтың судьясы қарауына мүмкіндік береді. Бұл тек әділдікті арттырумен шектелмей, сот жұмысының тиімділігін, процестің жеделдігін де арттырады.
Сонымен қатар, аталған қағидат жергілікті ықпал факторларын азайтып, сот төрелігінің бірізділігін қамтамасыз етуге ықпал етеді. Мысалы, кей өңірлерде белгілі бір мемлекеттік органның өкілдерімен жиі кездесетін судьялар болмай, басқа аймақтың судьялары істі қарағанда, шешім барынша объективті, әділ әрі ашық болады.
Әкімшілік істер бойынша аумақтан тыс соттылықтың тағы бір артықшылығы – сот төрелігінің кәсібилігін арттыру. Өйткені, бұл жүйеде істер белгілі бір салалық бағытқа маманданған судьяларға бөлінеді. Демек, мемлекеттік органдардың шешімдерін талдау мен баға беру тәжірибесі тереңдейді.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев сот реформасы туралы Жолдауында: «Сот төрелігінің әділдігі мен бейтараптығы – құқық үстемдігінің басты кепілі», – деп атап өткен болатын.
Бұл бағытта енгізілген аумақтан тыс соттылық қағидаты – Президент ұсынған әділетті мемлекет тұжырымдамасының нақты іске асқан көрінісі.
Бүгінгі таңда соттардың басты мақсаты – азаматтардың құқықтарын қорғау ғана емес, сонымен қатар мемлекеттік органдардың да заң алдындағы жауапкершілігін күшейту. Осы тұрғыдан алғанда, әкімшілік соттар мен олардың аумақтан тыс жұмыс тәртібі – қоғамдағы әділдік пен сенімнің жаңа стандарты.
Әрбір сот актісінің артында адамның тағдыры, азаматтың құқығы және мемлекеттің беделі тұрғанын естен шығармау керек. Сондықтан сот төрелігінің сапасы — тек заң нормаларын орындаумен өлшенбейді, ол халықтың сот жүйесіне деген сенімімен, әділ шешім қабылданғанына деген ішкі сеніммен бағаланады.
А.КАПАРБЕКОВА,
Шымкент қаласы
мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының судьясы.
