Табиғат — адам баласының тіршілік тынысы әрі таусылмас қазынасы. Адам табиғаттың туындысы ретінде біте қайнасып, өміріне қажетті азық қорын алады. Биологиялық түр ретінде алғашқы адамдар табиғат ресурстарын тұрпайы күйінде пайдаланып келді. Бертін келе, саналы түрде үй шаруашылығы мен айналысып, өсімдіктерді баптап өсіріп, жануарлардың кейбір түрлерін қолға үйретті.
Табиғат қорғау дегеніміз табиғат ресурстарын пайдалану барысында оның тиімді жолдарын іздеу, қайта түлету, бүліну, ластану жолдарынан сақтау және қорғауды жүзеге асыру. Табиғат қорғауға ғылыми тұрғыда бағытталған халықаралық, мемлекеттік және қоғамдық ауқымдағы іс шаралар жатады.
Соңғы жылдары жер шарында барлық табиғат қорлары бұрын-соңды болмаған антропогендік өзгерістерге ұшырап отыр. Олардың ең бастысы- әлемдік климаттағы өзгерістер. Күн мен жел энергиясы сарқылмайтын қор болғанымен, өнеркәсіптік қарқындап дамуына байланысты ауаға зиянды газдар, шаңдар көтеріп, адамдардың денсаулығына қауіп төндіруде. Бұл апатты құбылыстар өнеркәсібі шоғырланған ірі қалаларда өріс алып отыр. Ауа кеңістігінің ластануы Дүниежүзілік мұхиттар мен теңіздерге де өз ықпалын тигізуде.
Өркениетті елдер сияқты біздің республикамызда да табиғат қорғауға көп көңіл бөлініп отыр. 1997 жылы қоршаған ортаны қорғау туралы заң қабылданды. Заңның негізгі мақсаты еліміздің табиғатын қорғау мен оның байлығын халық қазынасы ретінде болашақ қрпақтардың салтанатты өмір сүру үшін сақтау.
Экология мен табиғат қорғау ғылымдары бірін-бірі толықтырып отырады. Экология ғылымы табиғатты тиімді пайдалану мен қорғаудың ғылыми-теориялық негізін жасайды. Сонымен бірге табиғат ресурстары мен оның құрауыштарында экологиялық факторларды қоршаған ортамен және адамның іс-әрекетімен байланыстыра отырып зерттеп, оны жүзеге асырудың негізгі тұжырымдары бекітілді. Ал табиғат қорғау ғылымы-экология ғымымының негізгі тұжырымдарын жүзеге асыратын мемлекеттік немесе қоғамдық игі істер жиынтығы. Экология мен табиғат қорғау апаттарына жол бермейді. Нәтижесінде, табиғат ресурстарын тиімді пайдалану мен оны қорғаудың жоспары жүзеге асады. Сондықтан «табиғат қорғау» ұғымының мәні зор. «Табиғат қорғау» ұғымына жақын «қоршаған ортаны қорғау» ұғымы да жиі қолданылады. Ол адам баласының қоршаған табиғи ортаны әлеуметтік-экономикалық тұрғыда қорғаудың жиынтығы. Ал табиғатты тиімді пайдалану-табиғат ресурстарын пайдалану мен оны қайта түлетүдің ең ұтымды әрі адамға пайдалы технологиясы.
Адам баласы табиғатты қорғау үшін оның заңдылықтары мен негізгі ұстанымдарын білуге міндетті:
Биосфера шегінде барлық тірі организмдер бір-бірімен байланысты және қарым-қатынас жағдайында ғана тіршілік етуге бейімделген. Бұл байланыстардың біреуінің бұзылуы табиғаттағы тепе-теңдікке өзгерістен әкелуі мүмкін. Сондықтан адам баласы әрбір табиғат құрауыштарының орта мен табиғи экожүйедегі ролін білуі тиіс.
Табиғатта ешбір зат жоғалып кетпейді. Егер адам баласы жаңа бір затты дүниеге әкелсе оны жоюдың да жолын ойлауы керек. Ол зат табиғи айналымға түсуі тиіс. Мысалы: адам полиэтиленді ойлап тапты. Полиэтилен табиғатта айналымға түспейді. Себебі, оны ыдырататын редуцент яғни бактерия жоқ. Осыдан барып жер бетінде қоқыстар көбеюде.
Заттардағы барлық өзгерістер энергия жұмсау мен жүзеге асады. Яғни, энергияның сақталу заңы бойынша жұмыс істейді. Сол үшін адам баласы табиғатты пайдаланған кезде оны өндіру мен қайта түлетуді үйлестіре отырып, адам мен табиғаттың қауіпсіздігін сақтауы керек.
Табиғаттағы экожүйелер мен ондағы қарым-қатынас ұзақ жылғы тұрақты даму эволюциясының жемісі. Сондықтан адам баласы оны бұзбауы керек. Ал бұзған жағдайда қайтымсыз экологиялық апаттарға алып келуі мүмкін. Осыған орай, табиғат қорғау ғылымы алдында бірнеше маңызды міндеттер тұр:
өндірісті, өнеркәсіпті және агрокешендерді игеру кезінде табиғатқа түсетін салмақ ең аз мөлшерде болуы керек;
өндірісті пен өнеркәсіп салаларын ұйымдастыру кезінде адам баласы мен табиғат арасында экологиялық қауіпсіздік сақталуы тиіс;
табиғат ресурстарын игеру кезінде оның қоршаған ортаға пайдалы әсеріне көңіл бөлінуі керек;
табиғат ресурстарын сорл қалпында сақтау үшін қорықтар, ұлттық сая бақтар мен басқа да ерекше қорғалатын обьектілерді көбейту қажет;
қоршаған орта мен адам баласының денсаулығын сақтау үшін экологиялық қауіпсіздік шаралары қадағаланып отырады.
Табиғат қорғаудың міндеттері мен ұстанымдарын жүзеге асыру алдын ала ескерту және нақты шешім қабылдау арқылы анықталады.
Алдын ала ескерту шаралары белгілі бір аймақтағы табиғат обьектілерін анықтап, оны қорғау мен қалпына келтіруді жоспарлап отырады.
Нақты шешім қабылдау шаралары – табиғаттағы адамның іс-әрекетінен бүлінген немесе ластанған, жарамсызданған обьектіні қалпына келтіру немесе жою жұмыстары.
Мысалы: ауаның ластануы, топырақ эрозиясы, орманның қырқылуы т.б.
Табиғатты қорғаудың тағы бір мақсаты-экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету. Ол қазіргі және болашақ ұрпақтың салауатты өмір сүруі үшін адамның теріс іс-әрекеттерін шектеу және табиғаттағы төтнеше апаттарды болдырмау. Оны жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының Конституциясы және табиғат қорғау заңдары.
Табиғат қорғаудың негізгі бағыттарын білу әрбір азаматтың міндеті болып саналады. Олардың негізгілерін қарастарсақ:
Жекеленген өндіріс орындары мен өнеркәсіптерді, агроэкологиялық кешендерді игеруде қазіргі заманғы ғылым мен техника жаңалықтарын пайдалану. Өндіріске аз қалдықты немесе қалдықсыз технологияны енгізу;
Экологиялық заңдардың орындалуын үнемі қадағалау;
Ірі құрылыстарды, өнеркәсіп кешендерін т.б. обьектерді салуда экологиялық сараптама жасау;
Табиғатты қорғау мәселелерін шешу жолдары, оның барысы туралы үнемі үгіт насихат және ақпарат жүйесін ұйымдастыру.
Жоғарыда аталған шараларды жүзеге асыру әрбір азаматтың міндеті мен борышы болып саналады. Сонда ғана біз туған жеріміздің табиғатын өз қалпында сақтап қалуға немесе қайта түлетуге үлес қоса аламыз.
Мемлекеттiң экологиялық саясаты өндiрiстi экологияландыруға бағытталған.
Қоршаған ортаны қорғау шешiлу нәтижесi экономиканың барлық салаларына, сондай-ақ мемлекеттiң саяси және әлеуметтiк жағдайына ықпал ететiн, стратегиялық мiндет болып табылады. Әлеуметтiк-экономикалық қайта өзгерістердiң күллi жетiстiгi қоршаған ортаны қорғау және табиғатты орынды пайдалану саласындағы мемлекеттiк саясатқа тiкелей байланысты.
Республикада қоршаған ортаның жағдайы қанағаттанғысыз болып отыр әрi ауаның, топырақтың және судың ластануы халық денсаулығына керi әсер тигiзуде. Бұл факторларды өнеркәсiптiк және тұрмыстық қалдықтардың және ластанған ағын сулардың шоғырлана жиналуы едәуiр күшейте түсуде.
Елде ескiрген технологиялардың болуы ластайтын заттарды қоршаған ортаға тастаудың жақын арада азаймайтынын болжауға негiз болады.
Экономика салаларын қалпына келтiру мен дамыту ластанған заттарды қоршаған ортаға шығару мен тастау көлемiн бiр деңгейде ұстап тұрған кезде жүзеге асырылуы тиiс. Сондықтан өнеркәсiптi дамыту, қала құрылысы және басқа да ауқымды кез келген салалық бағдарламаны әзiрлеу кезiнде, оның қоршаған ортаға әсерiн бағалау мәселелерi қаралуы тиiс. Осылайша, қоршаған ортаны басқару жүйесiн жетiлдiретiн экономиканы экологияландыру жүзеге асырылуы тиiс.
Қоршаған ортаның сапасын тұрақтандыру, қоғамның барабар қажетiне орай, табиғатты пайдалану процесiн реттеу үшiн, өндiрiстiң өсуi кезiнде қалдықтарды шығару, тастау және жиналу деңгейiн тұрақтандыру қажет әрi қарай осы шарттарды сақтай отырып, қоршаған орта объектiлерiн қалпына келтiру жөнiндегi нақты шараларды дәйектi түрде жүзеге асыру қажет. Бұл қолданыстағы табиғатты қорғау заңнамасын халықаралық талаптарға сәйкес келтiрудi сөзсiз талап етедi.
Экономика мен экологияның ортақ мүдделерiн барынша жақындата түсу үшiн экспорттық саясатты өзгерту, жоғарғы технологиялық өндiрiстердi дамыту, табиғи ресурстарды мейлiнше аз пайдаланатын, қоршаған ортаға мейлiнше аз залал келтiретiн өндiрiстердi құру қажет.
Экологиялық қауiпсiздiк проблемаларын кешендi түрде шешу үшiн қоршаған ортаны нормадан артық, ластайтын кәсiпорындар үшiн міндетті экологиялық аудиттi енгiзе отырып халықаралық стандарттардың ИСО сериясы 14000 және ИСО сериясы 9000 «Сапа менеджментiнiң жүйесiн» практикаға енгiзу қажет.
Қоршаған ортаны басқару жүйесi ИСО сериясы 14000 пайдалану табиғатты қорғау заңнамасын жақсартуға, табиғи ресурстарды ұтымды пайдалануды ынталандыруға, өнеркәсiп кәсiпорындарының экологиялық мiндеттемелерiн орындауға, нәтижесiнде импорт пен экспорт өнiмдерi бойынша көптеген проблемаларды шешуге байланысты ДСҰ-ға кiруге ықпал етедi.
Жоғары технологиялы өнiмдерге, тауарларға, қызмет көрсетулерге бағытталған экономикалық даму қоршаған ортаға салмақтың аз түсуiн қамтамасыз етедi.
Барлық экономикалық iс-әрекетте табиғат ресурстарын ұтымды пайдалану принципi болуы тиiс. Қалдықсыз технологияларды мемлекет марапаттауы тиiс. Әуе бассейнi. Республика қалалары әуе бассейнiнiң тым ластануы ластаушылардың металлургия, мұнай өңдеу және химия өнеркәсiбi кәсiпорындарының, автомобиль және темiр жол көлiгiнiң зиянды заттарды шығаруынан, сондай-ақ қоспаларды сейiлтетiн қолайсыз климаттық жағдайлардан туындап отыр.
Республика қалалары әуе бассейнiнiң ластануына автомобиль көлiктерiн пайдаланудың да үлесi аз емес.
Қоршаған табиғи ортаға керi антропогендiк әсердi болдырмау әрi оның күшiн жою, адамның қалыпты өміp cүpуi ортасын жасау үшiн бiрiншi кезекте, елдегi экологиялық жағдайды шынайы, нақты және уақтылы бағалау қажет. Осындай жағдайда ғана табиғи орта сапасын реттеу жөнiнде негiзделген шешiмдердi қабылдау мүмкiн болады.
Ғаламдық әлеуметтiк сипаттағы қауiпсiздiк проблемалары мұнай өңдеу салаларында барынша айқын көрiндi. Адамзат баласы 1999 жылдың басында 90 млрд. тоннаға дейiн мұнай жақты. Бұл ретте мұнай өңдеу өнеркәсiбi өндiрiсте жаңартылмайтын шикiзат көздерiн пайдаланатынын, ол Жердiң биосферасын қосымша күн сәулесiнен қорғаушы озон қабатының ыдырауына, булану әсерiнiң күшеюiне, Жердiң атмосфера қабатын қосымша қыздыруға әкеп соғатынын атап өту керек.
Мұндай проблемаларды шешу бiрiншi кезекте шикiзатты үнемдi пайдалануға әкелетiн барынша қайта өңдеудi талап етедi. Қазақстан Республикасы Киото Хаттамасын бекiткен жағдайда, бу газдарының шығарындысына белгiленген квоталарды сату мүмкiндiгiне елге жол ашу бүгiнгi күнi нақты шындық деуге болады.
Республикадағы барлық су объектiлерiнiң сапалық жағдайы қанағаттанарлықсыз. Су объектiлерiне өндiрiстiң мұнай-химия, машина жасау салалары мен түстi металлургия кәсiпорындарынан шығарылған шайынды сулармен бiрге негiзгi ластанулар құйылады.
Қазақстанда бар ресурстарға және елдiң транзиттiк әлеуетiне көршi елдердiң өткiр мұқтажын ескере отырып, трансшекаралық суларды пайдалану проблемаларының кешендi ымыралы шешiмiн iздестiру қажет.
Қайтарылатын сулар табиғи сулар мен қоршаған ортаны ластаудың көзi болып табылады, оларды кәдеге жарату мен тазарту шешiмiн тапқан жоқ. Қайтарылатын сулардың көлемi — 4,0 шаршы км-дi құрайды, су қоймаларына қайтарылатыны — 2,0 шаршы км-ден аспайды, қалған ағындар тарала ағады немесе жоғалады.
Су ресурстарын қорғау және тиiмдi пайдалану үшiн:
— шетелдiк және отандық озық технологияларды, пайдалану ластанған суларды тазарту, сулардың тартылуын, қоқыстануы мен ластануын болдырмау жөнiндегi тәжiрибенi пайдалану;
— қолдағы шаруашылық күшiн, кадрларды, жобалау және ғылыми әзiрлемелердi пайдалану;
— суға аса мұқтаж өңiрлерде суды қажетсiнетiн өндiрiстердi дамыту қарқыны мен көлемiн шектеу;
— суды сақтау технологиясын, суды пайдаланудың айналымды және тұйық жүйесiн жаппай енгiзу;
— өнеркәсiптегi өнiм бiрлiгiне келетiн үлестiк су тұтынуды азайту шараларын жүзеге асыру;
— суды пайдалану аясында суды пайдаланудың шығынын азайту; су шаруашылығы жүйесiн суды өлшеу және суды реттеудiң қазiргi құралдарымен жабдықтау;
— сулар мен сарқындыларды қатаң нормалау және кейiннен сарқындыларды нормалаудан жоюға көшетiн оларды пайдалану көрсеткiштерiн әзiрлеу қажет. Жаңа кәсiпорындарды салуды су объектiлерiне ластайтын заттар шығарындысын мүлдем болдырмау арқылы жүзеге асыруы тиiс.
Қалдықтарды игеру. Ел өңiрлерiндегi табиғи ресурстар аса тиiмсiз пайдаланылуда.
Өндiрiстiң және тұтынудың қалдықтары, оның iшiнде қауiптi және радиоактивтi қалдықтарды игерудiң жүйесi жасалмаған, тұрмыстағы қалдықтарды жинау, сақтау, кәдеге жарату мен қайта өңдеу жүйесiнiң жетiлмеуi табиғи ортаның ластануына әкеледi.
Осыған байланысты қалдықтар өндiрiсi мен оларды пайдалану мониторингiн жүзеге асыру, қоршаған ортаға зиянды қалдықтарды көмудiң әсерiн бағалау қажет.
Ресурс-энергия сақтау технологиясын белсендi түрде енгiзу, қалдықтарды қайта өңдеу және пайдалану жөнiндегi қызметтi ынталандыру қажет.
Өнiмдi пайдалану кезеңiн экологиялық сертификаттау және төлемдердi жетiлдiру бағдарламаларын түзу мен iске асыру қажет.
Шикiзат пен қалдықтарды кешендi пайдаланудың тұйық технологиялық циклін жасауда бәсекеге қабiлеттi өнiмдi өндiруге, бағалы компоненттердi кәдеге жаратуға әрi онымен бiр мезгiлде қоршаған ортаға түсетiн салмақты азайтуға мүмкiндiк бередi.
Қорыта айтқанда адам баласы табиғат қорларын пайдаланбай өмір үруі мүмкін емес. Сондықтан табиғат қорларын ғылыми негізде қайта түлете отырып пайдалану және қорғау мақсат етіліп қойылуы тиіс. Табиғат заңдарында көрсетілген ұстанымдар мен ережелерді орындау әрбір азаматтың міндетті борышы. Табиғат қорғау және экология ғылымдарының түпкі мақсаты-табиғатты қорғау. Табиғатты қорғаудың алдына қойған мақсаты мен міндеттері айқын. Табиғат қорғауды жүзеге асыру үшін оның негізгі бағыттарын, заңдарын, ұстанымдарыен білу әрбір азаматтың борышы болып саналады. Сондықтан осы айтылған жағдайларды бәріміз саралап ары қарай өз әрекеттерімізбен көрсете білсек нұр үстіне нұр болар еді.
