Қазақстан Республикасының құқықтық мемлекет ретінде қалыптасу жолында сот жүйесінің тиімді жұмыс істеуі аса маңызды. Әсіресе азаматтар мен мемлекеттік органдар арасындағы қатынастарда туындайтын әкімшілік істерді қараудың әділдігі қоғам үшін ерекше мәнге ие. Соңғы жылдары сот жүйесінде жүргізіліп жатқан реформалардың басты мақсаты – сот төрелігінің әділдігін қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтарын толық көлемде қорғау және сотқа деген сенімді арттыру болып отыр. Солардың ішінде әкімшілік істер бойынша енгізілген аумақтан тыс соттылық қағидаты – құқық үстемдігін қамтамасыз ететін жаңашыл институттардың бірі.
Аумақтан тыс соттылық ұғымы әкімшілік істерді қарау барысында істің белгілі бір аумақта қаралуын шектемей, оны бейтарап өзге сотқа беру мүмкіндігін білдіреді. Бұл қағидат ең алдымен объективтілікті қамтамасыз етуге бағытталған. Мәселен, белгілі бір әкімшілік іс жергілікті мемлекеттік органға, лауазымды тұлғаға немесе жергілікті билік құрылымына қатысты болса, сол аумақтағы сотта қаралуы барысында қоғамда күмән туындауы мүмкін. Мұндай жағдайда істі басқа өңірдің сотына беру – әділдік пен бейтараптықтың кепілі.
Халықаралық тәжірибеде де аумақтан тыс соттылық институты кеңінен қолданылады. Мысалы, Еуропаның бірқатар елдерінде мемлекеттік билікке қатысты істерді жергілікті сот емес, арнайы белгіленген бейтарап сот қарайды. Бұл тәсіл сот жүйесінің тәуелсіздігін күшейтіп, әділ сот төрелігін жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазақстандағы әкімшілік сот ісін жүргізуге енгізілген аумақтан тыс соттылық қағидаты – осы озық тәжірибелердің ұлттық құқықтық жүйеге бейімделген үлгісі.
Бұл қағидаттың артықшылықтары көп. Біріншіден, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауға қосымша кепілдік беріледі. Екіншіден, сот төрелігінің ашықтығы мен әділдігі артып, тараптардың теңдігі қамтамасыз етіледі. Үшіншіден, сот жүйесіне деген сенім нығайып, құқықтық мәдениет деңгейі көтеріледі. Сонымен қатар бұл қағидат мемлекеттік органдардың да жауапкершілігін күшейтеді, өйткені олардың әрекеттері бейтарап аймақта қаралып, заңға сәйкес әділ бағасын алады.
Аумақтан тыс соттылық қағидаты – сот төрелігінің дамуына жасалған нақты қадам ғана емес, сонымен бірге Қазақстанның құқықтық мемлекет ретіндегі беделін арттыруға бағытталған маңызды шара. Әкімшілік құқық бұзушылық істерді қараудың жаңа тәртібі еліміздің сот жүйесін халықаралық стандарттарға жақындатады, демократиялық принциптердің орнығуына ықпал етеді.
Әкімшілік істер бойынша аумақтан тыс соттылық қағидаты – сот төрелігінің әділдігін қамтамасыз ететін пәрменді құрал. Бұл қағидаттың тәжірибеге енгізілуі сот жүйесінің дамуына тың серпін беріп, азаматтардың конституциялық құқықтарын қорғаудың қосымша кепіліне айналды. Әділдік салтанат құрған жерде ғана мемлекет пен қоғамның тұрақты дамуы қамтамасыз етілетіні анық.
М.ТАШТЕНОВ,
Шымкент қаласы
мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының судьясы.
