Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев «Әділетті мемлекет. Біртұтас ұлт. Берекелі қоғам» атты жолдауында заң мен тәртіпті қамтамасыз етудің негізі ретінде заңның үстемдігін және сапалы сот төрелігін атап өткен болатын. Шынында да, салада жүзеге асырылып жатқан жаңа бастамалардың негізгі мақсаты – халықтың сот жүйесіне деген сенімін арттыру. Халық жаңашылдықтардың сапасына көз жеткізгенде ғана соттың болашағына сенімді болады, әділдік пен төреліктің болатынына күмән келтірмейді.
Уақыт талабына сай сот жүйесінде реформа жүріп жатыр. Бұл қажетті процесс, Президентіміз де осыны атап өтті, және ол жалғасын табады. Жарты жылдық жиын жоғары сотта өтеді. Мемлекет басшысының сот жүйесін түбегейлі реформалау және оған деген сенімді арттыру жөніндегі тапсырмасын орындау үшін әр облыс кемінде үш, бірақ бес ұсыныс енгізуі тиіс. Әкімшілік істер бойынша сотта көптеген мүмкіндіктер бар. АППК атты заңның арқасында бұрын мемлекеттік қызметкерлер сотқа келуге уақытымыз жоқ деп жауап беретін, ал жаңа заң бойынша олар міндетті түрде келуге тиіс. Келмеген жағдайда оларға айыппұл салынады. Сотқа құрмет көрсетілмеген жағдайда жеке қаулы шығарылуы мүмкін. Бұл шара мемлекеттік қызметшілердің жауапкершілігін арттыруға септігін тигізеді.
Сот жүйесіндегі жаңалықтардың бірі – қылмыстық және азаматтық істер бойынша шағымдарды сот алдын ала қарамау. Оның орнына 2025 жылдан бастап дербес шағым беру инстанциясы құрылатын болады. Шағымдарды қарайтын соттардың пайда болуы жұртшылық арасында оң пікір тудырып отыр, себебі қазіргі кезде сот үдерісінің қатысушыларының көпшілігінің шағым беру құқығы шектеулі. Бұл жағдай азаматтық және қылмыстық істерге де қатысты. Жаңа құрылымды іске асыру заңға көптеген өзгерістер мен түзетулер енгізуді талап етеді.
«Тура биде туған жоқ, туған биде иман жоқ» деген қазақ мәтелі тегін айтылмаған. Судьялардың тәуелсіздігі – маңызды мәселе. Тәуелсіз сот және соттардың мәртебесі туралы мәселе осы жолы түбегейлі шешімін табуы тиіс. Соттардың тәуелсіз шешім қабылдауы дәстүр бойынша маңызды, бірақ судьялардың толыққанды тәуелсіз болуы үшін әлеуметтік және материалдық-техникалық жағдайларының дұрыс болуы қажет.
Бізде мақтанарлықтай жетістіктер де көп. Олардың бірі – сот жүйесінің ашықтығы. Бүгінде барлық облыстық және республикалық маңызы бар қалалардың соттары өз отырыстарының жаңалықтары мен түсініктемелерін жариялайтын арнайы парақшаларға ие. Сотқа электронды түрде арыз беруге де мүмкіндік бар. Бұл қадамдар биліктің сот жүйесін жаңартуға бағытталған. Негізгі мақсат – соттың тиімділігін, ашықтығын және тәуелсіздігін арттыру.
Сот жүйесінде әлемдік деңгейде ерекшеленетін тұстарымыз да бар. Мысалы, ақпараттандыру және цифрландыру бойынша біз әлемде төртінші орындамыз. Бұл соттардың әділ шешім қабылдауына зор көмек көрсетеді. Қазір әкімшілік, азаматтық және тіпті қылмыстық істер де онлайн қаралуда.
Соңғы бес жылда сот жүйесінде маңызды кешенді шаралар жүзеге асырылды. Олардың бірі – азаматтардың құқықтарын қорғауға бағытталған жаңа Әкімшілік кодекстің енгізілуі. Үш жылдың ішінде әкімшілік юстицияның қажеттілігі өз дәлелін тапты. Жаңа 21 сот құрылды, аймақтарда сот алқалары мен Жоғарғы сотта да өзгерістер болды. Алқа билердің қатысуымен өтетін сот отырыстарының саны артты.
Президенттің бастамасымен жаңа мемлекеттік құрылымдар ұйымдастырылды. Стратегиялық жоспарлау және реформалар жөніндегі агенттік, Бәсекелестікті қорғау және дамытуды дамыту агенттігі, сондай-ақ Қаржылық мониторинг агенттігі жұмысын бастады. Прокуратура мен Адам құқықтары жөніндегі уәкіл сияқты құқық қорғау институттары конституциялық мәртебеге ие болды. Қазақстандықтардың құқықтарын қорғайтын жаңа орган – Конституциялық сот құрылды.
Астана қаласында өткен ІХ съездінде заңдылықты және құқық қорғауды нығайтуға арналған сот жүйесінің қызметін жетілдіруге қатысты бірнеше жаңа басым бағыттар белгіленді. Оларға сот жүйесінің тиімділігін арттыру және сот төрелігінің сапасын жақсарту үшін жүргізіліп жатқан жұмыстарды нығайту; қабылданған шешімдердің әділдігі мен жазаның міндеттілігін қамтамасыз ету; заңды күшіне енген сот актілерін қайта қараудың жаңа тәсілдерін енгізу; халықты сот төрелігінің жүзеге асырылуы туралы ақпаратпен қамтамасыз ету; шетелдік сот қауымдастықтарымен тәжірибе алмасу, судьялардың халықаралық қауымдастығымен және Еуропа Кеңесінің Сот төрелігінің тиімділігін дамыту бойынша халықаралық ынтымақтастықты кеңейту; сонымен қатар шет елдердің сот тәжірибесін жүйелі түрде жариялау кіреді. Ведомстволық басылымдар мен басқа да ақпарат құралдарында сот өзін-өзі басқару және судьяларды әлеуметтік қамтамасыз ету; қызметтегі және отставкадағы судьяларды әлеуметтік қорғауды арттыру бөлігінде заңнаманы жетілдіруге бастамашылық ету.
Съезде судьялардың кәсібилігі мен тәжірибесін объективті түрде бағалауға мүмкіндік беретін біліктілік сыныптарын енгізу мәселелері талқыланды. Бүгінде еліміздің сот жүйесі мемлекеттік басқару саласында халықаралық стандарттарға сәйкес келетін бір салаға айналды. Электрондық жүйе басқа мемлекеттік органдармен біріктірілген, бұл сот актілерін жедел түрде орындауға жағдай жасайды.
Соттар мобильді қосымшаларды пайдалана отырып, істерді онлайн қарауға толықтай көшті, сонымен қатар аудио-бейне жазба құрылғыларымен жабдықталған, бұл процесс барысында тәртіпті сақтауға және орынсыз арыздардың санының азаюына көмектеседі.
Мемлекет басшысы атап өткен IX Съезде қабылданған шаралар мен міндеттер сот жүйесін және сот ісін басқаруды әрі қарай дамытуға бағытталған. Бұл іс-шаралар кездейсоқ қолға алынған жоқ; сот жүйесіне деген сенімді арттыру мемлекетке деген сенімді нығайтады. Ал соттың әділдігі – бұл мемлекетте әділеттілік бар екенінің белгісі. Сот жүйесіндегі реформалардың мәні осында жатыр.
Нуржан ТАШТЕНОВ,
Шымкент қаласы
мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының судьясы.
