Қоғамдағы құқықтық тәртіп пен әділдіктің басты қағидаларының бірі – дауларды әділ әрі тиімді шешу. Соның ішінде, дауды сотқа жеткізбей шешу немесе тараптардың өзара келісімге келуі — құқықтық мәдениеттің жоғары деңгейін көрсетеді. Бүгінгі таңда соттар тараптарды татуластыруды қолдауға айрықша мән беріп, қоғамдағы жанжалдарды бейбіт жолмен шешуге ықпал етуде.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, кез келген дау — тек құқықтық мәселе емес, сонымен қатар адамгершілік, қарым-қатынас, сенім мен түсіністікке байланысты түйін. Сондықтан дауларды сотқа дейін реттеу институтының дамуы — уақыт талабы және сот жүйесінің өркениетті даму көрсеткіші.
Татуласу рәсімдерінің негізгі мақсаты — тараптардың құқықтары мен мүдделерін сотсыз, өзара келісім арқылы қорғауға мүмкіндік беру. Бұл — тек жанжалды жою емес, ең алдымен, қоғамдағы татулықты, түсіністікті сақтау.
Татуласу:
• уақытты үнемдейді;
• қаржылық шығынды азайтады;
• заңды процессуалдық кедергілерді жояды;
• тараптар арасындағы қарым-қатынасты сақтайды;
• дау туындаған жағдайды бейбіт жолмен шешуге көмектеседі.
Сотқа түскен көптеген азаматтық дауларды қарағанда, тараптардың ортақ тіл табысуға мүмкіндігі бар екеніне жиі көз жетеді. Кесім шығару — ең соңғы шешім болуы тиіс, ал ең дұрыс шешім — тараптардың өздері келісе отырып қабылдаған шешім.
Қазіргі заңнамада дауларды сотқа дейін реттеудің бірнеше нысаны бар. Соның ішінде ең тиімділері:
• Медиация (бейтарап маманның көмегімен келісу)
• Татуласу келісімі
• Бітімгершілік келісім
• Отбасылық кеңес беру арқылы татуласу
Медиация институты — әлемдік тәжірибеден алынған тиімді тетік. Медиацияның басты ерекшелігі — медиатор тараптардың үнін тыңдайды, бірақ шешім қабылдамайды. Шешімді тек тараптар өзара қабылдайды. Бұл әрі ерікті, әрі бейтарап процесс.
Соттарда да медиация кабинеттері жұмыс істеп, кәсіби медиаторлардың көмегі арқылы көптеген даулар сотқа жетпей татуластыру рәсімдерімен шешілуде.
Қазақстанның құқықтық саясаты дауларды сотқа дейін реттеу институтын жан-жақты қолдауда. Азаматтық процестік кодексте татуласу рәсімдеріне ерекше бөлім беріліп, тараптарды дауды бейбіт жолмен шешуге шақыру соттың тікелей іс жүргізу міндетіне енгізілді.
Бұл — соттың тек шешім шығарушы орган ғана емес, қоғамдағы бейбітшілік пен тұрақтылыққа үлес қосатын институт ретіндегі рөлін көрсетеді.
Дауды сотқа жеткізбей шешу:
• азаматтық қоғамның мәдениеттілігін арттырады;
• адамдар арасындағы өзара құрметті нығайтады;
• агрессия мен жанжал деңгейін төмендетеді.
Қандай жағдай болмасын, дауласудан гөрі келісу — адамға да, қоғамға да пайдалы.
Заң — тек жазалаушы тетік емес, ол адамды татуластыруға, әділдік пен сабырға жетелеуге арналған құрал.
Судьяның міндеті тек шешім шығару емес, тараптардың заңмен көзделген әрбір мүмкіндігін түсіндіріп, қажет болған жағдайда татуласуға бағыт беру. Осылайша соттар қоғамдағы әлеуметтік жараларды жазуға, дау-дамайды өршітпеуге, адамгершілік және парасаттылық құндылықтарын сақтауға үлес қосады.
Татуласу — әлсіздіктің емес, даналықтың белгісі.
Татуласу рәсімдері — дауды дұрыс шешудің өркениетті жолы.
Қоғамдағы тұрақтылық, бірлік және ізгілік — әр адамның өзара түсіністігіне, келісімге келу қабілетіне байланысты. Ал сот тараптардың бейбіт жолмен шешімге келуіне әрқашан қолдау көрсетуі тиіс.
Татулық бар жерде — тыныштық бар.
Түсіністік бар жерде — әділдік бар.
М.МҰЗДЫБАЕВА,
Шымкент қаласы мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының судьясы.
