Еліміздің сот жүйесі — Конституциямен бекітілген мемлекеттік биліктің дербес тармағы. Оның басты міндеті – заң үстемдігін қамтамасыз ету, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қоғамдағы әділдікті орнату. Сол сот жүйесінің құрамында ерекше мәртебеге ие, ерекше тәртіппен жұмыс істейтін маңызды институттардың бірі — әскери соттар.
Әскери сот — Қазақстан Республикасы Қарулы Күштері, басқа да әскерлері мен әскери құралымдарындағы заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ететін, әскери қызметпен байланысты дауларды қарайтын арнайы сот органы. Оның қызметтік ерекшеліктері мен құрылымдық міндеттері — жалпы соттардан өзгеше.
1. Әскери соттардың құзыреті мен міндетінің ерекшелігі
Әскери соттар әскери қызметшілерге, әскери міндеттілерге, келісімшарт бойынша қызмет ететін тұлғаларға, сондай-ақ әскери объектілерде тіркелетін құқықбұзушылықтарға қатысты істерді қарайды.
Олар қарастыратын істердің негізгі бөлігі:
• әскери жарғылық тәртіпті бұзу;
• әскери мүлікті жымқыру немесе бүлдіру;
• әскери техникаға зиян келтіру;
• әскери қызметтен қашу немесе бұйрықты орындамау;
• әскери объектілердегі қылмыстар;
• соғыс уақытында немесе төтенше кезеңдерде жасалған құқықбұзушылықтар.
Осы аталған істердің құқықтық табиғаты күрделі және стратегиялық маңызға ие. Сондықтан әскери соттардың құзыреті жалпы қылмыстық немесе азаматтық соттарға қарағанда ерекшеленеді.
2. Сот құрамы мен мамандануы өзгеше
Әскери сотта қызмет ететін судьялар мен мамандар әскери қызметтің ерекшеліктерін терең түсінуі тиіс.
Судьялардың кәсіби даярлығы:
• әскери тәртіпті, жарғыларды, командалық құрылымды білу;
• әскери бөлімдердің ішкі қызметін түсіну;
• әскери құпияны сақтай білу;
• әскери жағдайдағы құқық нормаларын қолдану қабілеті.
Бұл – өзге соттарда тап болмайтын, тек әскери салаға тән талаптар.
3. Іс жүргізу тәртібіндегі ерекшеліктер
Әскери соттарда қаралатын істер көбіне жоғары құпиялықты қажет етеді.
Сондықтан іс жүргізу барысында:
• құпия құжаттармен жұмыс істеу тәртібі;
• жабық сот отырыстарын өткізу ережелері;
• мемлекеттік және әскери құпияларды жарияламау міндеттері қатаң сақталады.
Бұдан бөлек, көптеген іс материалдары әскери бөлімдерден, әскери тергеу органдарынан тікелей түсетіндіктен, сот процесінің ұйымдастырылуы да арнайы тәртіппен жүргізіледі.
4. Әскери соттардың орналасуы мен жұмыс режимі
Жалпы соттар азаматтар тұратын өңірлерде орналасса, әскери соттар әскери бөлімдердің, гарнизондардың, шекара заставаларының және стратегиялық объектілердің жанында орналасады.
Олар қажет болған жағдайда:
• әскери бөлімдерге іссапармен шығып, сол жерде сот отырыстарын өткізе алады;
• оқу-жаттығу кезінде туындаған құқықтық мәселелерді жедел шеше алады;
• әскери жағдайларда немесе төтенше кезеңдерде үздіксіз жұмыс істейді.
Бұл — әскери соттардың жеделдігі мен мобильділігін көрсететін маңызды ерекшелік.
5. Әскери тәртіпті сақтау — ұлттық қауіпсіздіктің негізі
Әскери соттар қарастыратын әрбір іс — тек құқықтық мәселе ғана емес, сонымен қатар армияның жауынгерлік қабілетіне, ұлттық қауіпсіздікке тікелей әсер ететін фактор.
Әскери соттың мақсаты:
• Қарулы Күштерде заңдылықты сақтау;
• әскери тәртіптің темірдей берік болуын қамтамасыз ету;
• әскери қызметшілер арасында құқықтық мәдениетті арттыру;
• әскери қызметтің беделін қорғау.
Өйткені тәртіпсіз армия — әлсіз армия. Ал тәртібі мықты, заң үстемдігі үстемдік құрған әскер ғана елдің қауіпсіздігіне сенімді қалқан бола алады.
6. Әскери сот — мемлекеттің тұрақтылығы мен қауіпсіздігінің кепілі
Әскери соттың ерекшелігі — оның қоғамдағы ерекше миссиясында. Ол тек әділ шешім қабылдайтын орган ғана емес, әскери тәртіпті, мемлекеттің тұтастығын, ұлттық мүддені қорғаудың құқықтық тірегі.
Әскери соттың жұмысы үш маңызды қағидатқа сүйенеді:
• Қатаң заңдылық
• Жоғары құпиялық пен жауапкершілік
• Патриотизм мен міндетке адалдық
Бұл қағидаттар әскери соттардың өзге соттардан басты айырмашылығын айқындайды.
Әскери соттар – ел қауіпсіздігін қамтамасыз ететін құқықтық механизмнің ажырамас бөлігі. Олардың қызметінің өзгешелігі – қаралатын істердің күрделілігі, құпиялығы және мемлекет мүддесіне тікелей әсер ететін маңыздылығында.
Заң үстемдігі – елдің берекесі, ал әскери тәртіп – мемлекеттің қауіпсіздігі.
Осы екі құндылықтың тоғысқан тұсында әскери соттар әрқашан өздерінің абыройлы міндетін атқарып келеді.
А.ДЖАНАСОВ,
Шымкент гарнизоны әскери сотының төрағасы.
