Қазақстан Республикасының құқықтық жүйесінде әкімшілік әділеттілікті қамтамасыз ету — мемлекеттік билік пен қоғам арасындағы қатынастарды өркениетті негізде реттеудің маңызды құралы. Бұл бағыттағы жүйелі реформалардың бірі – 2021 жылы қолданысқа енген Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекстің қабылдануы. Аталған кодекс мемлекеттің азаматтармен және ұйымдармен жасайтын барлық жария-құқықтық дауларын шешуге арналған рәсімдерді нақтылап, әкімшілік сот өндірісінің құрылымын айқындады. Осы кодексте белгіленген негізгі қағидаттардың бірі – аумақтан тыс соттылық қағидаты, ол әділ сот төрелігін қамтамасыз етуде айрықша рөл атқарады.
Аталған қағидат Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексінің 110-бабымен реттеледі. Бұл бапқа сәйкес, әкімшілік іс қаралатын соттың аумағы өзгертілуі мүмкін, егер: Тараптардың бірі істің әділ және бейтарап қаралатынына сенімсіздік білдірсе; Іс бойынша судьялардың барлығы істі қараудан шеттетілуге жатса; Істің сипаты ерекше маңызға ие болып, оны аумақтан тыс өңірде қарау объективті түрде тиімді саналса.Мұндай жағдайларда аумақтық соттылықты өзгерту туралы шешімді Жоғарғы Соттың Төрағасы немесе уәкілетті орган қабылдайды.
Аумақтан тыс соттылық – бұл әкімшілік істі қарау құқығы істердің аумақтық юрисдикция шегінен тыс сотқа берілуі мүмкін екенін білдіреді. Мұндай қағидаттың қолданылуы – сот төрелігінің бейтараптығын, объективтілігін және қоғамдық сенімділігін сақтау қажеттілігінен туындайды. Яғни, белгілі бір әкімшілік істі дәстүрлі аумақтық сотта емес, басқа аумақтағы сотта қарау сот әділеттілігін қамтамасыз етудің кепілі ретінде қарастырылады. Бұл – азаматтардың, заңды тұлғалардың, сондай-ақ мемлекеттің өзі де әділ, тәуелсіз сотқа жүгіну құқығына ие болуы тиіс деген конституциялық талаптың орындалуына мүмкіндік береді.
Аумақтан тыс соттылықты қолдану – ерекше құқықтық жауапкершілік пен жоғары кәсіби тәсілді талап ететін институт. Бұл қағидатты қолдану қажеттілігі көбінесе келесі жағдайларда туындайды: соттың немесе судьяның бейтараптығына күмән тудыратын мән-жайлар болғанда; даулы әкімшілік акт немесе әрекет қоғамда үлкен резонанс тудырған жағдайда; іс бойынша қауіпсіздік мәселелері көтерілгенде; тараптардың өтініші мен нақты негіздемелері болғанда. Мұндай жағдайларда әкімшілік істі қарау құқығы жоғары тұрған сот инстанциясының шешімімен басқа аймақтағы сотқа беріледі.
Аумақтан тыс соттылық сот актілерінің заңдылығын ғана емес, сонымен қатар қоғам алдындағы әділеттіліктің көрінісін қамтамасыз етуге бағытталған. Қоғамда сот жүйесіне деген сенімнің сақталуы мен нығаюы, көбінесе, осындай теңгерімді және құқықтық шешімдердің қабылдануына байланысты. Бұл қағидат әкімшілік істер бойынша жария-құқықтық даулардың шынайы, бейтарап және мүддесіз қаралуына кепілдік беретін құқықтық құрал ретінде бағаланады.
Қазіргі таңда әкімшілік әділет жүйесінде бұл қағидатты дұрыс әрі тиімді қолдану – сот тәжірибесінің дамуына, соттардың кәсіби деңгейінің артуына және әкімшілік рәсімдердің сапалы жүргізілуіне ықпал етеді. Сонымен қатар, бұл институт азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың пәрменді құралына айналуда. Сондықтан аумақтан тыс соттылық тек қана техникалық сот юрисдикциясын ауыстыру емес, бұл – сот әділеттілігінің қағидаларын мүлтіксіз орындауға бағытталған құқықтық механизм.
Амақтан тыс соттылық қағидатын сот практикасына тиімді енгізу – сот жүйесінің тәуелсіздігі мен ашықтығын нығайтып, халықтың сотқа деген сенімін арттырудың маңызды жолы. Бұл қағидатты жүйелі түрде қолдану арқылы біз әкімшілік әділеттің шынайы жүзеге асуына, жария-құқықтық қатынастардың заң шеңберінде шешілуіне және құқықтық мемлекет принциптерінің нығаюына нақты үлес қоса аламыз.
Н.РАХЫНБАЕВ,
Шымкент қаласы
Мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының төрағасы.
