Қазіргі Қазақстан Республикасының әкімшілік әділет жүйесінде жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғау мақсатында қабылданатын шешімдердің әділ әрі тиімді жүзеге асуын қамтамасыз ету үшін процестік мәжбүрлеу шараларының рөлі зор. Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексте бекітілген бұл шаралар әкімшілік сот ісін жүргізу тәртібін сақтау, сот талқылауына кедергі келтірмеу, сот актілерінің орындалуын қамтамасыз ету сынды міндеттерді орындауға бағытталған.
Процестік мәжбүрлеу шаралары әкімшілік іс жүргізуге қатысушы адамдардың заңмен белгіленген тәртіпке бағынуын қамтамасыз ету құралы ретінде қолданылады. Бұл шаралар сот төрелігін жүзеге асыруда мемлекеттік биліктің беделін нығайтуға, азаматтардың сотқа деген сенімін арттыруға ықпал етеді. Сонымен қатар, бұл құралдар азаматтардың сот процесіне жауапкершілікпен қарауына, сот актілерін бұзбауына және сотқа құрметпен қарауына итермелейді. Яғни процестік мәжбүрлеу шараларының мәні – соттың заң талаптарын сақтауға мәжбүрлеу құқығы арқылы заң үстемдігін қамтамасыз ету болып табылады.
Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексте белгіленген процестік мәжбүрлеу шараларына ескерту жасау, сот залынан шығарып жіберу, іс бойынша материалдарды құқық қорғау органдарына жолдау, ақшалай өндіріп алу сияқты ықпал ету құралдары жатады. Бұл шараларды қолдану негіздері нақты және айқын болуы тиіс. Судья тараптардың құқықтарын шектемеуге, керісінше, олардың заңды мүдделерін қорғауға міндетті. Осы тұрғыдан алғанда, мәжбүрлеу шараларын қолдану тек заңда көзделген негіздер мен тәртіп бойынша, құқыққа сәйкес және объективті түрде жүзеге асырылуы қажет.
Мәселен, сот отырысы барысында судьяға, процеске қатысушы тұлғаларға немесе сот тәртібіне құрметсіздік көрсетілсе, бұл әрекеттерді тоқтату үшін судья бірқатар процестік мәжбүрлеу шараларын қолдана алады. Мұндай жағдайда судья алдымен ауызша ескерту жасайды, ол нәтиже бермесе, кінәлі адамды сот залынан шығарып жіберу немесе оған ақшалай айыппұл салу түріндегі шара қабылданады. Бұл жерде судья шешімді заң талаптарына, жағдайдың мән-жайына және тараптардың әрекеттеріне сүйене отырып қабылдайды. Мұндай шаралар сот процесінің тәртіппен өтуін, сот төрелігінің кедергісіз жүзеге асуын қамтамасыз ету үшін қажет.
Сондай-ақ, әкімшілік істерде сот актісін орындаудан жалтарған немесе оған қасақана бағынбаған тұлғаларға қатысты да мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін. Бұл сот билігінің міндетті сипатын бекітіп, қабылданған шешімнің нақты орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған. Сот актісін орындамау фактісі тиісті құқық қорғау органдарына жіберілуі мүмкін, бұл өз кезегінде құқық бұзушыға қатысты қосымша әкімшілік немесе қылмыстық жауаптылықтың туындауына әкеп соғуы ықтимал.
Судья мәжбүрлеу шараларын қолданғанда әрбір іске жекелей, саралап қарауы қажет. Процестік мәжбүрлеу шараларының мақсаты – жазалау емес, тәртіпті сақтау, заң талаптарының орындалуын қамтамасыз ету. Сондықтан мұндай шаралар әділдік, заңдылық, бейтараптық, тепе-теңдік принциптеріне негізделе отырып, қажет болған жағдайда ғана қолданылуы тиіс. Сот төрелігі тараптардың құқықтарын барынша құрметтеуге бағытталуы тиіс болғандықтан, судьяның бұл құралды дұрыс әрі ұқыпты пайдалануы – соттың әділ әрі бейтарап шешім шығаруына ықпал ететін маңызды алғышарттардың бірі.
Әкімшілік істер бойынша процестік мәжбүрлеу шаралары – бұл соттың тиімділігін, тәртібін және заң үстемдігін қамтамасыз ететін құқықтық механизм. Ол тек тәртіпке шақыру құралы емес, сонымен бірге сот жүйесіне деген сенімді нығайтатын, сот актілерінің нақты орындалуын қамтамасыз ететін маңызды тетік. Судья бұл шараларды қолданғанда заңға, кәсіби әдебіне, ішкі сеніміне және әділдікке сүйене отырып әрекет етуі қажет. Осындай жауапкершілікпен қабылданған шешімдер соттың әділеттілігін арттырып, азаматтардың құқықтарын қорғауда мемлекеттің сенімді тірегіне айналады.
А.КАПАРБЕКОВА,
Шымкент қаласы,
Мамандандырылған ауданаралық әкімшілік сотының судьясы.
