Қоғам дамыған сайын адам құқықтарының сақталуы мен теңдігіне деген сұраныс артып келеді. Соның ішінде гендерлік мәдениет – әділеттілік пен құқықтық теңдікті қамтамасыз ететін маңызды әлеуметтік және құқықтық ұғым. Гендерлік мәдениет – бұл тек әйел мен ер адам арасындағы теңдік туралы ұғым емес, ол – қоғамның, соның ішінде құқық қорғау және сот жүйесінің адамға деген әділ, тең, мәдени қатынасын қалыптастырудағы маңызды құрамдас бөлігі.
Сот саласында гендерлік мәдениеттің рөлі ерекше. Сот – әділдік пен құқықтың символы. Мұнда әрбір азамат, жынысына, жасына, ұлтына, әлеуметтік жағдайына қарамастан, заң алдында тең болуға тиіс. Осыған байланысты судьялардың, сот қызметкерлерінің және сотқа қатысушы барлық тараптардың гендерлік мәдениетке сай әрекет етуі – демократиялық қоғамның даму шарты. Сот барысында жынысына байланысты ешқандай кемсітуге, теңсіздікке, құрметсіздікке жол берілмеуі тиіс. Бұл – адам құқықтарын қорғаудың негізгі қағидаларының бірі.
Гендерлік теңдік сот саласында тек процестік құқықтармен шектелмейді. Ол сонымен қатар кадрлық саясатта да көрініс табуы қажет. Сот жүйесінде әйелдердің де, ерлердің де лауазымдық өсуіне, басшылық қызметтерге тағайындалуына бірдей мүмкіндік жасалуы тиіс. Сот билігінде жұмыс істейтін қызметкерлердің бәрі кәсіби қасиетіне, білімі мен адалдығына қарай бағалануы қажет, ал жыныстық айырмашылық ескерілмеуі керек. Бұл – әділдік пен меритократия қағидаттарының көрінісі.
Сонымен бірге, гендерлік мәдениет соттағы қатынас мәдениетінде де маңызды. Сот процесіне қатысушы тараптар бір-біріне және сотқа құрметпен қарауға, қарсы тарапты жынысына қарап кемсіту немесе моральдық қысым көрсету сияқты әрекеттерден аулақ болуға міндетті. Судьялар мен сот қызметкерлері өз кезегінде бейтараптықты сақтай отырып, әр азаматтың ар-намысы мен жеке басын құрметтейтін, мәдениетті мінез-құлық үлгісін көрсетуі қажет.
Сот отырыстарында әйелдердің немесе ерлердің құқықтарының бұзылуы, әсіресе тұрмыстық зорлық-зомбылық, кемсітушілік немесе отбасылық істерде, еңбек қатынастарында жиі кездеседі. Мұндай жағдайларда судьялар гендерлік аспектілерді ескеріп, әділ шешім қабылдауы тиіс. Бұл – бір жағынан құқықтық нормаларды сақтау болса, екінші жағынан қоғамда теңдік пен сенімділікті қалыптастырудың алғышарты.
Қорытындылай келе, гендерлік мәдениетті сот саласында дамыту – бұл жай ғана заң талабын орындау емес, бұл – азаматтардың сотқа деген сенімін арттыру, әділдік қағидаттарын нығайту және өркениетті құқықтық қоғам құру жолындағы маңызды қадам. Сот билігінің беделі тек заңмен емес, сонымен бірге мәдениетпен, адамға деген көзқараспен және теңдік принциптерін нақты тәжірибеде жүзеге асырумен өлшенеді. Гендерлік мәдениет – осы жолдағы негізгі құндылықтардың бірі.
Алмасбек ЖАНДАРБАЕВ,
Шымкент қаласының мамандандырылған тергеу соты әкімшісінің бас маманы.
