Бүгінде сот жүйесін жетілдіру мемлекет үшін маңызды міндеттердің бірі болып табылады. Сот процесінде екі тараптың мүддесі қарастырылатындықтан, жеңілген тараптың наразылығы туындауы мүмкін. Осы мәселені ескере отырып, Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өткен жылдың қыркүйек айында отандық бизнес өкілдерімен кездесуде азаматтардың құқықтарын тиімді қорғау үшін жекелеген кассациялық соттарды құрудың қажеттілігін атап өтті.
Мемлекет басшысының тапсырмасын орындау мақсатында, 2024 жылғы 5 шілдеде қабылданған «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» №109-VIII Заңы аясында «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьяларының мәртебесі туралы» 2000 жылғы 25 желтоқсандағы Конституциялық заңға өзгерістер енгізілді.
Кассациялық соттар сот жүйесінде жаңа деңгей ретінде қызмет атқарып, сот актілерін қайта қарауға және заңды бақылауды күшейтуге мүмкіндік береді. Қазақстанда енгізілетін кассациялық соттар – сот жүйесін жаңғырту мақсатында құрылған жаңа инстанция. Олардың басты міндеті – әділдікті қамтамасыз ету, қателіктер мен заң бұзушылықтардың алдын алу, сондай-ақ апелляциялық соттардың шешімдерін қайта қарау мүмкіндігін ұсыну.
Бұл жаңа кассациялық соттар елімізде 2025 жылдың шілде айынан бастап жұмыс істей бастайды. Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша кассациялық соттардың кадрлық құрамы тәжірибелі судьялардан құрылуы тиіс.
Судьялар корпусына қойылатын жауапкершілікке ерекше назар аударылып жатыр. Яғни, даулы істерге төрелік ететін судьялардың әрбір шешімі арнайы орган арқылы тексерілетін болады.
Кассациялық соттар республикалық деңгейде қызмет атқарады. Олар қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істерді толық көлемде қарайды. Сонымен қатар, бірыңғай кассациялық тәртіп бойынша заңды күшіне енген сот актілерін қайта қарап, 6 ай ішінде істерді үш судьядан тұратын құрамда қарауды қамтамасыз етеді.
Кассациялық сот институтының дамуы, бір жағынан, сот тәжірибесінің бірізділігін қамтамасыз етуге, екінші жағынан, құқықтық дауларды шешуде әділдік пен бейтараптықты нығайтуға, сондай-ақ құқық қорғау органдары мен азаматтардың құқықтарын тиімді қорғауға бағытталған.
Кассациялық сот төменгі инстанциялардың шығарған шешімдерін бақылап, түзететін сот жүйесінің бір бөлігі болып табылады. Істерді кассациялық сатыда қарау тек белгілі бір негіздер бойынша жүзеге асырылады.
Кассациялық соттардың басты міндеті – сот актілерін қабылдау барысында заңдардың дұрыс қолданылуын және түсіндірілуін қамтамасыз ету. Олар заң тәжірибесінде маңызды рөл атқарып, құқықтық жүйенің дамуына ықпал етеді, сондай-ақ жалпы юрисдикциядағы соттар жүйесінде соңғы инстанция ретінде қызмет етеді.
Егер төменгі сатыдағы соттың актісі заңсыз немесе негізсіз деп танылса, кассациялық сот оның күшін жойып, істі қайта қарауға жіберуге немесе түпкілікті шешім қабылдауға құқылы.
Кассациялық соттардың негізгі міндеті – сот шешімдерінің заңдылығын тексеру. Олар апелляциялық соттардың шешімдерін құқықтық тұрғыдан бағалап, заң талаптарына сәйкестігін бақылап отырады. Бұл жаңа инстанция соттық қателіктерді түзетуге және заңнаманың біркелкі қолданылуын қамтамасыз етуге бағытталған.
Қазақстандағы кассациялық соттарды құрудың негізгі мақсаттары:
Әділдікті қамтамасыз ету: Кассациялық соттар сот шешімдерін қосымша тексеру арқылы заңдылық пен әділдікті орнатуға ықпал етеді. Бұл инстанция сот қателіктерін анықтап, дұрыс емес шешімдерді түзетуге мүмкіндік береді.
Жоғарғы соттың жүктемесін азайту: Бұрын кассациялық шағымдар тікелей жоғарғы сотқа берілуі керек болса, енді жаңа кассациялық соттар бұл функцияны өзіне қабылдап, жоғарғы сот тек ең күрделі істерді қарастырады.
Сот шешімдерінің сапасын арттыру: Кассациялық соттар сот шешімдерінің сапасын жақсартуға және заңдардың дұрыс әрі біркелкі қолданылуын қамтамасыз етуге үлес қосады.
Ең маңыздысы, бұл кассациялық орган толық тәуелсіз болады. Жаңа жүйе аясында елордада қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша үш кассациялық сот құрылатын болады. Кассациялық тәртіптегі істер алдын ала қараусыз, бірден үш судьядан тұратын алқаға жіберіледі. Кассациялық сатыдағы соттар істерді алты айдан аспайтын мерзімде қарайды, ал сот талқылауы тараптардың қатысуымен ауызша өткізіледі.
Бұл өзгерістер сот жүйесінің дамуына және азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға елеулі әсер ететіні сөзсіз.
Г.ЕРНАЗАРОВА,
Мамандандырылған ауданаралық
әкімшілік сотының судьясы.
