Мемлекетіміздің Президенті 5 шілде 2024 жылы «Қазақстан Республикасының кейбір конституциялық заңдарына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Конституциялық заңға қол қойды. Ендігі жерде Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты кассациялық инстанция болып қалмайды, бұл арнайы кассациялық соттарды құруға мүмкіндік береді, сот, заңнан түсінікті болғандай, өңіраралық мәртебеге ие болады.
Судьялардың IX Съезінде Қазақстан Президенті сот жүйесін одан әрі жетілдірудің маңыздылығын атап өтті. Қасым-Жомарт Тоқаев, құқық қорғау саласындағы ең маңызды міндеттердің бірі – сот шешімдерін кассациялық тәртіппен қайта қарау мүмкіндігі екенін айтты. Оның сөзінен қысқаша дәйексөз келтірейін:
«2024 жылдың шілде айында мен қылмыстық, азаматтық және әкімшілік істер бойынша үш дербес кассациялық сот құруды көздейтін Заңға қол қойдым. Жаңа соттар 2025 жылдың 1 шілдесінен бастап өз қызметін бастауға тиіс. Қазір осыған қажетті барлық дайындық жұмыстарын жүргізу маңызды. Кассациялық соттардың кадрлық құрамы ең тәжірибелі судьялардан құрылуы керек. Кассациялық соттардың дербестігі біздің азаматтарымыз үшін құқық қорғау жүйесіне қолжетімділікті едәуір арттырады, инвестициялар мен бизнес жүргізу үшін жағдайларды жақсартады. Ең бастысы, бұл әділдік пен заң үстемдігінің принциптерін толыққанды жүзеге асыруға ықпал етеді. Сонымен қатар, бұл қадам Жоғарғы соттың жүктемесін азайтады. Жоғары сот органы енді сот практикасының біркелкілігін қамтамасыз етуге толық назар аудара алады, -деді Мемлекет басшысы.
Кассациялық соттар сот жүйесінің маңызды элементі болып табылады, себебі олар сот шешімдеріндегі қателіктерді түзетуге және заңнаманы дұрыс қолдануды қамтамасыз етуге көмектеседі.
Кассациялық соттың құзыретіне кассациялық инстанция ретінде сот істері мен материалдарын қарау, сот практикасын зерттеу және оның қорытындыларын жинақтау нәтижесінде төменгі сот инстанцияларының құқық қорғау қызметінде заңдылықты сақтау мәселелерін қарау, сондай-ақ заңмен белгіленген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыру кіреді.
Дегенмен, құзыретіне қарамастан, кассациялық инстанциялардың негізгі міндеті – бірінші және апелляциялық инстанциялардың сот шешімдерінің заңдылығы мен негізділігін тексеру.
Кассациялық сот істі мәні бойынша қайта қарамайды, яғни соттардың қызметіне дәлелдерді бағалау кірмейді, тек құқық нормаларын дұрыс қолдануды тексереді, яғни процессуалдық немесе материалдық құқықтың бұзылмағанын анықтайды.
Нәтижесінде, кассациялық сот қателік тапқан жағдайда, шешімді жоюға, өзгертуге, істі жаңа қарауға жіберуге немесе жаңа шешім шығаруға құқылы.
2025 жылдың 1 шілдесінен бастап Кассациялық соттар сот істері мен материалдарын кассациялық инстанция ретінде қарастырып, сот практикасын зерттеп, жинақтамалар құрастырып, төменгі сот инстанцияларының құқық қорғау қызметінде заңдылықты сақтау мәселелерін қарастырып, заңмен көзделген басқа да өкілеттіктерді жүзеге асыратын болады.
Істер алдын ала қараусыз үш судьядан тұратын кассациялық коллегияға тікелей түседі. Кассациялық соттың істерді қарау мерзімі алты айдан аспайды. Сот процесі тараптарды шақырумен ауызша жүргізіледі.
Кассациялық соттардың судьяларының жалпы саны Президенттің Жоғарғы Сот Төрағасының ұсынысымен, Жоғары Сот Кеңесімен келісілген. Конституциялық заңда олардың өкілеттіктері, құрылымы мен құрамы, сондай-ақ судьяларға және кассациялық соттардың төрағаларына қойылатын талаптар белгіленген.
Кассациялық соттың судьясы 18 жылдан кем емес заңгерлік тәжірибесі бар немесе 8 жылдан кем емес судьялық тәжірибесі бар азамат болуы мүмкін, соның ішінде облыстық соттың судьясы ретінде 3 жылдан кем емес тәжірибесі болуы тиіс.
Кассациялық соттың төрағасы үшін судья лауазымында кемінде 10 жыл жұмыс тәжірибесі, соның ішінде облыстық соттың судьясы ретінде бес жыл жұмыс тәжірибесі талап етіледі.
Кассациялық соттардың құрылуымен Жоғарғы сот сот практикасының біркелкілігін қамтамасыз етуге назар аударады. Сот актілерін қайта қарау Жоғарғы сотта ерекше жағдайларда, егер олар жергілікті және кассациялық соттармен сот практикасына қарсы қабылданған болса және құқықты дамыту мүддесінде қайта қарауды талап етсе, Жоғарғы сот судьясының ұсынысымен мүмкін болады.
Сонымен қатар, кассациялық соттар, үлкен ықтималдықпен, сот практикасының біркелкілігін қамтамасыз етеді. Кассациялық сот азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда маңызды рөл атқарады.
Айгерім ОМАРОВА,
Шымкент қаласының
азаматтық істер жөніндегі ауданаралық сотының судьясы.
