Қазақстан Республикасының Әкімшілік рәсімдік-процестік кодексі (ӘРПК) – азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауға бағытталған маңызды құқықтық құжат. Бұл кодекстің енгізілуі әкімшілік әділеттілікті нығайтуға және мемлекеттік органдар мен азаматтар арасындағы қарым-қатынастарды реттеудің жаңа сапалы деңгейіне көшуге мүмкіндік берді.
Әкімшілік әділеттің негізгі ерекшеліктері: Азаматтардың мүддесін қорғау, Кодекс азаматтарды мемлекеттік органдардың негізсіз немесе заңсыз шешімдерінен қорғауға арналған.
ӘРПК мемлекеттік органдардың әрекеттері мен шешімдеріне қатысты дауларды қарау үшін нақты рәсімдерді белгілейді. Сот әкімшілік органдардың шешімдерінің заңдылығын талдап, қажетті жағдайда жарамсыз деп тануға құқылы. Бұл мемлекеттік органдардың қызметіне сот бақылауын күшейтеді және олардың шешімдерінің заңға сәйкестігін қамтамасыз етеді.
ӘРПК мемлекеттік органдар мен азаматтардың тең құқықтарын қамтамасыз етуге бағытталған. Мемлекеттік органдардың азаматтар алдындағы есептілігі мен ашықтығы артады.
Кодекс талаптарына сәйкес, әкімшілік дауларда мемлекеттік орган өз шешімінің немесе әрекетінің заңдылығын дәлелдеуге міндетті. Бұл азаматтарға қолайлы жағдай жасап, олардың құқықтарын қорғауды жеңілдетеді. ӘРПК жеке құқықтарды ғана емес, азаматтардың топтық немесе қоғамдық құқықтарын да қорғайды. Бұл әкімшілік әділеттің кешенді сипатын көрсетеді.
Кодекс әкімшілік сот шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ететін тиімді механизмдерді қарастырады. Қажет болған жағдайда, мәжбүрлі түрде орындату мүмкіндігі бар.
ӘРПК-нің енгізілуі Қазақстанның құқықтық жүйесін одан әрі жетілдіріп, азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғаудың заманауи механизмдерін қалыптастыруға ықпал етеді. Бұл кодекс мемлекеттік билік пен қоғам арасындағы диалогты нығайтып, азаматтардың мемлекетке деген сенімін арттыруға бағытталған маңызды қадам.
Сот шешімдерінің заңды түрде орындалуы – құқықтық мемлекет құрудың басты шарттарының бірі. Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекстің (ӘРПК) 28-тарауы сот актілерінің орындалуын қамтамасыз етуде маңызды жаңалықтарды енгізді. Бұл өзгерістер сот актілерінің дер кезінде және толық орындалуына, сондай-ақ азаматтардың сот жүйесіне деген сенімін арттыруға бағытталған.
71-баптың негізгі ережелері: Сот шешімі заңды күшіне енгеннен кейін үш жұмыс күні ішінде жауапкерге орындауға жіберіледі. Жауапкер бір айдың ішінде сот шешімін орындауға міндетті. Жауапкер сотқа шешімнің орындалғаны туралы хабарлауға тиіс.
Сот шешімінің орындалуы соттың тікелей бақылауында болады. Бұл азаматтардың шешімнің уақытында және сапалы орындалуына деген үмітін ақтайды. Орындау міндеттемелерін елемеу жағдайында сот тарапынан тиісті шаралар қабылдануы мүмкін.
Сот шешімдерінің орындалуын бақылай отырып, соттар азаматтар мен ұйымдардың құқықтарының қалпына келуін қамтамасыз етеді. Сот актілерінің орындалу мерзімін нақтылау және оны бақылайтын механизмдердің енгізілуі орындау процесін жылдамдатады.
Жауапкершілік: Жауапкердің шешімді уақытылы орындамауы жауапкершілікке әкелуі мүмкін, бұл шешімді орындауға ынталандырады.
Қоғамға тигізер пайдасы: Азаматтардың құқықтары мен мүдделерін қорғау тиімділігі артады. Сот жүйесіне және мемлекеттік органдарға деген сенім нығаяды. Орындау процестеріндегі тәртіптілік пен ашықтық қамтамасыз етіледі.
Бұл жаңашылдық ӘРПК-нің маңызды артықшылығы ретінде қарастырылады, өйткені ол тек сот шешімінің әділдігін қамтамасыз етіп қана қоймай, оны нақты өмірде жүзеге асыруға бағытталған. Бұл қадам сот жүйесінің тиімділігі мен беделін одан әрі арттыруға ықпал етеді.
Сот шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ету мақсатында енгізілген жаңашылдықтар, оның ішінде ақшалай айыппұл салу тетігі, құқықтық тәртіпті нығайтуда маңызды рөл атқарады.
Ақшалай айыппұлдың негізгі ерекшеліктері: Жауапкер сот шешімін белгіленген уақыт ішінде ерікті түрде орындауға міндетті. Егер бұл талап орындалмаса, сот заңнаманың 127-бабына сәйкес ақшалай айыппұл салады.
Айыппұл мөлшері: 127-бапқа сәйкес, ақшалай айыппұлдың нақты мөлшері істің күрделілігіне, жауапкердің жағдайына және басқа да факторларға байланысты белгіленеді.
Айыппұлдың мөлшері жеткілікті түрде елеулі болуы мүмкін, бұл жауапкерді шешімді орындауға ынталандырады. Сот шешімін орындау міндетін елемеген жағдайда, айыппұл бірнеше рет салынуы мүмкін. Бұл жауапкерді заңды орындауға мәжбүрлеу құралы ретінде жұмыс істейді.
Ақшалай айыппұл сот шешімдерін уақытылы орындауға экономикалық ынталандыруды қамтамасыз етеді. Сот шешімдерін орындау процесінде соттың тікелей бақылауы жауапкершілікті күшейтеді. Сот шешімдерінің орындалуын қамтамасыз ету мемлекет беделін арттырып, құқықтық мәдениетті нығайтады.
Шешімді орындамау салдары: Ақшалай айыппұл сот шешімін орындамаған жауапкерлерге қосымша қаржылық жүктеме әкеледі. Сот жүйесі шешімнің орындалуын талап ете отырып, құқық бұзушыларға қатаң ықпал ету шараларын қолдана алады. Айыппұлдарды төлемеу жағдайында жауапкерге қатысты басқа да мәжбүрлеу шаралары қолданылуы мүмкін.
Ақшалай айыппұл сот шешімдерінің орындалуын арттыруға бағытталған маңызды тетік болып табылады. Бұл жаңашылдық сот жүйесінің беделін нығайтуға және азаматтардың құқықтарын қорғаудың тиімділігін арттыруға ықпал етеді.
Әкімшілік рәсімдік-процестік кодекстің енгізілуі құқықтық жүйедегі үлкен қадам болып табылады. Бұл кодекстің жаңалықтары мен маңызын түсіндіру, әсіресе, сот шешімдерін орындауға қатысты ережелерді кеңінен насихаттау, қоғам үшін өте маңызды.
Сот шешімдерінің орындалуын насихаттаудың маңызы түсінгенде, құқықтық сананың деңгейі көтеріледі. Азаматтар мен ұйымдардың құқықтары мен міндеттеріне жауапкершілікпен қарауы қалыптасады.
Сот шешімінің орындалуы азаматтарға әділдікке қол жеткізудің нақты мысалын көрсетеді.
Шешімдердің орындалуы соттың беделін арттырады және заң үстемдігін нығайтады.
Кодексте қарастырылған тетіктерді халыққа жеткізу заңның тек қағаз жүзінде қалмай, іс жүзінде жұмыс істейтінін дәлелдейді. Әкімшілік әділет жүйесінің азаматтар үшін қолжетімді әрі әділетті екендігі айқындалады.
Сот бақылауының арқасында шешімдердің орындалуы кешенді түрде қадағаланады.
Бұл азаматтардың құқықтарын қорғаудың тиімді құралы болып табылады.
Сот жүйесі мен атқарушы билік арасындағы үйлесімді жұмыс шешімдердің текке шықпауын қамтамасыз етеді.
Сот актілерін орындауға қатысты жаңашылдықтарды кеңінен түсіндіру заңның пәрменін арттырып, сот жүйесіне деген сенімді нығайтуға ықпал етеді. Бұл, өз кезегінде, елдегі құқықтық мәдениеттің жоғарылауына және азаматтардың әділдікке қол жеткізуіне мүмкіндік береді.
Сот бақылауы – сотқа деген сенімді нығайтудың тетігі.
Н.ТАШТЕНОВ,
Шымкент қаласының
мамандандырылған ауданаралық
әкімшілік сотының судьясы.
