Біздің халық дау, сот деген дүниелерден алшақ жүргісі келеді ғой. Қазақ басын дауға қалдырмауға тырысқан. Ал егер қоғамдық қатынастарда белгілі бір даулар туындап жатса оны ресми соттың алдына бармай-ақ ел ағаларына, қоғамдағы беделді ақсақалдардың алдына барып шешіп алатын болған. Сол себепті бүгінгі қоғамымыздағы қатардағы жұртқа қарапайым тілмен түсіндіретін болсақ бұл ата-бабамыздың салтында, дәстүрінде болған институт.
Сот төрелігінің қазіргі таңда басты проблемасы – бұл азаматтық соттардың шамадан тыс жүктелуі және судьяларға аса зор міндет артуы. Біріншіден, азаматтық-құқықтық даулар (қарызды өндіріп алу туралы, қызметтерді төлеу бойынша соманы өндіріп алу туралы, міндеттемелерді орындау тәртібі мен мерзімдері туралы, мүлікті меншік иелері арасында бөлу туралы, борышты қайта құрылымдауға келісу туралы, бизнестегі медиация, медицинадағы медиация, мектептегі медиация, жер дауларындағы медиация, кәсіпкерлік субъектілері арасындағы медиация, тұтынушылық даулардағы медиация, банктік даулар мен микроқаржы ұйымдарындағы медиация, сақтандыру қызметіндегі медиация, коммуналдық даулардағы медиация, бірлескен мүлікті пайдалану туралы және т.б.) азаматтық-құқықтық қатынастар жүйесінде медиация жеке тұлғалар мен заңды тұлғалардың өзара күнделікті іс-қимылдарының барлық саласын қамтиды.
ҚР АПК-нің 48-бабына татуластыру рәсімдері деп мыналарды жатқызсақ болады: бітімгершілік, келісім жасау, дауды(жанжалды, конфликтті) медиация тәртібімен реттеу туралы келісім, дауды партисипативтік рәсім тәртібімен реттеу келісімі жатқызылады.
Істі сот талқылауына дайындау барысында судья тараптарға құқықтары мен міндеттерін түсіндіре отырып, оларға істі бітімгершілік келісіммен, партисипативтік рәсім тәртібімен шешу немесе медиация тәртібімен шешу мүмкіндігі туралы ескертеді
Барлығымыз білетіндей, сот – бұл жария процесс, ал медиацияға келетін болсақ, медиация құпиялылықты қамтамасыз етеді және де медиаторға белгілі болған ақпараттар тараптардың рұқсатынсыз, келісімінсіз жария етуге мүмкіндік берілмейді. Нақтылай келе демек, медиатордан куәгер ретінде жауап алуға рұқсат берілмейді. Тараптар медиаторға жүгінуді екі жақты келісіммен келеді. Ал, егерде дауды (проблеманы) медиациямен шешу мүмкін болмаса, тараптарда сотқа жүгіну құқығы сол қалыпта сақталады.
Азаматтық Процестік Кодексі ережелерінде айтылғандай, бірінші сатыдағы сотта медиацияны жүргізу үшін басқа судьяға берілетіндегі бекітілген, бірақ та тараптардың өтінішхаты бойынша медиацияны ең басында бастаған судья аяқтай алады.
Бұл заңның біздің қоғамның мүддесін қорғауда атқарар рөлі зор. Мақсаты мен міндетін орынды пайдаланатын болсақ, ұтар жеріміз де көп болар еді. Өйткені медиаторлардың мақсаты – екі тарап арасындағы белгілі бір даулы мәселені сотқа дейін шешу. Егер дау өте күрделі болса, сотқа дейін оның күрделілігін төмендету.
Заңның басты мақсаты – екі жақтың құқын тең сақтап, мүдделерін қорғап алуларына жағдай жасау. Медиацияның қағидаттарына келер болсақ, ол – еріктілік. Азамат басына іс түссе медиация орталығына бара ма, жоқ па өзі шешеді. Екінші қағидаты екі жақтың да тең құқылығы. Мәселен, кәдімгі сотта қарапайым халық үшін күдік басым болады. Сот екінші тараптың мүддесіне жығылып отырған сияқты, мына тараптың дәлеліне аз көңіл бөліп отырған сияқты болып көрінеді де, сотқа деген сенімге де селкеу түседі. Ал медиацияның ерекшелігі екі тараптың да тең құқылылығының сақталуында.
Сонымен қатар, тағы бір ерекшелік медиаторлардың тәуелсіздігі мен бейтараптығы. Тағы бір мәселе, егер екі тарап медиацияның көмегіне жүгінеміз деп тұрса оған ешқандай орган араласа алмайды. Одан кейінгі тағы бір қағидаты – құпиялылығы. Жасыратыны жоқ, соттың шешіміне байланысты қоғамдық пікір туып жатады ғой. Келіспеушілік, наразылық білдіреді соңында. Ал медиация заңына жүгінгенде ол жерде бәрі құпия күйінде шешіледі. Медиатор және екі тарап қана мәселенің қалай шешілгенін біле алады.
Медиацияның біздің елімізде болашағы зор. Оны бірдеңгейде қолдасақ, медиация халқымызға игі әсерін тигізері анық.
А.ДУСАЛИЕВ,
Шымкент қаласының
заматтық істер жөніндегі
ауданаралық сотының судьясы.
